‘Benader vluchtelingen niet als hulpeloze slachtoffers’

In haar werk als psycholoog bij SpecialistenNet begeleidt Ria Vranken enkele Oekraïners die al jaren hier wonen. Zij vinden het moeilijk hun hoofd bij het werk te houden. ‘Kun je nagaan: zij zijn nog niet eens gevlucht. Hoe moet dat zijn voor mensen die nu uit een oorlogsgebied komen?’ Tegelijkertijd, zo benadrukt de psycholoog, moeten we ervoor waken om vluchtelingen als hulpeloze slachtoffers te benaderen. ‘Niet elke vluchteling heeft een trauma. Moeilijke ervaringen laten vaak juist zien hoe veerkrachtig mensen zijn.’ Wel kunnen we deze groep op het werk extra monitoren en begeleiden.

Is werken wel een goed idee als je recent uit een oorlog komt?

‘Dat verschilt sterk per persoon. Werk hebben vervult voor veel mensen een belangrijke rol. Het geeft afleiding. Je krijgt het gevoel ergens bij te horen. Je voelt je nuttig. Tegelijkertijd kan werk onnodige stress of druk opleveren. Soms komt het werk te vroeg. Vluchtelingen moeten zich eerst nestelen, een veilige plek hebben en wennen aan een nieuwe omgeving. De cultuurshock is voor internationale studenten soms al heftig, voor vluchtelingen geldt dat natuurlijk veel sterker. Zo’n proces duurt minstens een aantal weken. Vluchtelingen hebben een hoger risico op bepaalde psychische klachten. Maar het hebben van psychische klachten betekent niet dat je uitvalt of dat je niet kan werken. De meeste mensen die wij hier behandelen voor psychische klachten, zijn aan het werk. Het is wel belangrijk dat werk een veilige plek is, waar goed met de klachten wordt omgegaan.’

Hoe beoordeel je of iemand klaar is om te werken?

‘De vraag of iemand klaar is om te werken, kan je het beste bij de persoon zelf neerleggen. In een selectie- of kennismakingsgesprek is het goed om de oorlog aan de orde te stellen, zonder er al te diep op in te gaan. Vraag bijvoorbeeld: ‘We weten dat je uit Oekraïne komt, dat je mogelijk uit een moeilijke situatie komt, waarom denk je dat dit je hier klaar voor bent? Waarom denk jij dat dit werk goed voor je is?’

Het kan nuttig zijn om daarbij een gestructureerde vragenlijst achter de hand te hebben, vervolgt ze, zoals de Protect-vragenlijst. ‘Dat zijn simpele vragen, die toch best een goed inzicht geven. Slaap is bijvoorbeeld ontzettend belangrijk. Als iemand slecht slaapt kan die zich waarschijnlijk minder goed concentreren en zal die minder energie hebben. Daar kan je werk natuurlijk onder lijden.’

Protect-vragenlijst (voor het volledige document met scorebeoordeling, klik hier)

• Val je vaak moeilijk in slaap?
• Heb je vaak last van nachtmerries?
• Heb je vaak hoofdpijn?
• Heb je vaak last van lichamelijke pijnklachten?
• Word je snel boos?
• Denk je vaak terug aan pijnlijke ervaringen uit het verleden?
• Voel je je vaak bang of angstig?
• Vergeet je vaak gewone dagelijkse dingen?
• Valt je op dat je steeds minder interesse hebt in dingen?
• Heb je vaak moeite om je te concentreren?

‘Je kunt vragen om de vragenlijst in te vullen’, legt ze uit. ‘Maar je kunt de vragen ook gebruiken om richting te geven aan een gesprek. Dan stel je ze wat terloopser aan de orde. Het is hoe dan ook belangrijk om niks te forceren. Leg uit dat deze vragen puur de bedoeling zijn om te helpen, en dat iemand geheel vrij is om deze wel of niet te beantwoorden. Een oprechte en eerlijke houding van de vragensteller kan hierbij helpen, maar houd in gedachte dat dit niet moet als de ander hier niet voor openstaat.’

Wie kan het beste een gesprek over psychische problemen aangaan?

‘Het kan wat intens overkomen om dit te doen vanuit de positie vanuit de leidinggevende. Iemand die daar wat verder van af staat en bijvoorbeeld bij HRM zit, zou dit gesprek aan kunnen gaan. Laat weten aan de werknemer: ze moéten hier niet over praten als ze dat niet willen, het is puur bedoeld om ze te helpen. Laat weten dat je deur altijd voor ze openstaat, mochten ze daar behoefte aan hebben. Misschien is het mogelijk om als je vluchtelingen aanneemt een buddysysteem op te zetten. De buddy’s kunnen begeleiden bij het werk en fungeren als eerste contact en vertrouwenspersoon.’

Welke psychische problemen kun je verwachten?

‘Veel mensen denken dat oorlogsvluchtelingen altijd getraumatiseerd zijn. Dat is een verkeerde aanname. Lang niet alle vluchtelingen ontwikkelen een trauma of psychische stoornis. Wel komen posttraumatische stresstoornis (PTSS), depressie en angststoornis vaker voor in vluchtelingen dan in de algemene bevolking. Maar we mogen er niet meteen van uitgaan dat wanneer een vluchteling moeite heeft met een situatie, het meteen om een trauma gaat. Het kan ook een cultuurshock zijn, het moeten wennen aan de nieuwe cultuur en omgeving.’

Psychische problemen signaleren: hoe doe je dat – en is dat een rol van de werkgever?

‘Het kan goed zijn om vluchtelingen als zij beginnen met werken een beetje in de gaten houden. Je kunt daarbij dezelfde vragen in je achterhoofd houden als die uit de Protect-vragenlijst. Daarbij spelen ook observaties een belangrijke rol. Als fysieke klachten opspelen, zoals veel hoofdpijn of trillende handen, zijn dat signalen om op te letten. Iemand kan ongepast reageren, uit het niets bijvoorbeeld een woede-uitbarsting krijgen. Ook als iemand nooit iets durft te zeggen of in huilen uitbarst, kunnen dat signalen zijn dat er psychisch wat aan de hand is. Het is misschien goed om de collega’s die wat nauwer contact hebben, of buddy’s, te laten weten bij wie ze terecht kunnen als ze merken dat het met deze persoon niet lekker loopt. Ga je daarmee rechtstreeks naar deze collega, naar de leidinggevende of naar HR? Laat de mensen in het team weten bij wie ze terecht kunnen. Dat betekent niet dat de collega’s inhoudelijke informatie, die in het privé wordt gedeeld, moeten delen. Het is belangrijke om privacy te respecteren. Wel kunnen ze aangeven dat ze zich zorgen om iemand maken.’

Wat moet je doen als je psychische klachten signaleert?

‘Als iemand medium of hoog scoort op de vragenlijst of als je door observaties een vermoeden hebt van psychische klachten, kun je daarover het gesprek aangaan. Benoem de oorlog en wat je ziet, maar houd het aan de oppervlakte. Probeer niet de rol van een psycholoog op je te nemen. Bijvoorbeeld: “We weten wat er in de Oekraïne aan de hand is. Als je ergens moeite mee hebt of tegen aanloopt, kunnen we je helpen om hulp te zoeken.” Laat weten dat er psychologische hulp beschikbaar is. Voor sommige mensen is een psycholoog of psychiater nog steeds een taboe. In die gevallen kun je beter doorverwijzen naar de huisarts. Vaak zit bij een huisartspraktijk een praktijkondersteuner GGZ. Dat is voor veel mensen laagdrempeliger dan een psycholoog of psychiater. Dring niks op, maar laat weten dat er mogelijkheden bestaan. De werkgever kan soms veel en fijne hulp bieden door van de werkomgeving een prettige en veilige plek te maken. Maar niet iedereen wil die hulp ontvangen van de werkgever. Misschien wil een werknemer de hulp liever ergens anders vandaan halen. Dat is ook helemaal prima.’

Zijn er valkuilen of veelgemaakte fouten waar je als werkgever alert op moet zijn?

‘Probeer vluchtelingen vooral als mensen te zien, behandel ze met respect en vermijd vaste aannames. Vermijd vooral de aanname dat iemand een passief slachtoffer is, die geen controle heeft over zijn leven en die geen beslissingen kan nemen. Dat beeld klopt meestal niet. Mensen beschikken vaak over ontzettend veel veerkracht. Mijn ervaring is dat ze het erg vervelend vinden om op een neerbuigende toon te worden aangesproken.’

Wat ook wel eens fout gaat is dat collega’s hun nieuwsgierigheid niet kunnen bedwingen en te opdringerig zijn in het bevragen over de dingen die vluchtelingen hebben meegemaakt, weet Vranken. ‘Soms denken mensen dat hun recht om te weten groter is dan het recht van de ander om met rust gelaten te worden. Sommigen mensen willen er best over praten, anderen vermijden het onderwerp het liefst. Als iemand een grens aangeeft, zorg dat die grens gerespecteerd wordt. Informeer de collega’s, zodat ze daar rekening mee kunnen houden.’